Монгол хүн баялаг мөн үү?

Зөвхөн ардчилсан төр засагтай, зах зээлийн эдийн засагтай улс орон л хүний нөөцөө оновчтой хөгжүүлж, иргэдээ аз жаргалтай болгож чаддаг. Дарангуйлагчийн засаглалтай оронд чөлөөт эдийн засаг ч байдаггүй учир тийм боломж хязгаартай. Тэгвэл яагаад ардчилсан төр засагтай, зах зээлийн эдийн засагтай гэх Монгол улс хүний нөөцөө хөгжүүлж, баялаг болгож чадахгүй байна вэ?

Эдийн засагт нөөцийг үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл гэдэг. Нөөцийг бараа, үйлчилгээг үйлдвэрлэж бүтээхэд ашигладаг учир эдийн засгийг барих хийц гэж бас болно. Нөөцийг материалын ба хүний гэж хоёр хуваадаг. Материалын нөөцөд байгалийн нөөц ба газар бас хөрөнгө (капитал) буюу хүний бүтээсэн бараа, түүнийг худалдан авахад зориулсан хөрөнгө ордог. Хүний нөөцөд ажиллах хүч буюу бараа үйлчилгээг бүтээгчид, бас үйлдвэрлэлийн бусад хүчин зүйлүүдийг зохион байгуулагчид буюу бизнес эрхлэгчид (enterpreneurs) ордог.

Харин монголчууд бид материалын нөөцийг, түүний дотор уул уурхайн нөөцийг уул уурхайн баялаг (wealth) гэдэг атлаа хүний нөөцийг хүний баялаг гэдэггүй, сайндаа л боловсон хүчин гэдэг. Гэтэл байгалийн нөөц бүхэн баялаг биш, харин хүний нөөц бүр баялаг юм.

Жишээ нь нөхөн сэргээгддэггүй эрдсийн нөөц. Эрдсийн нөөцийг хайхад маш их хөрөнгө зарцуулдаг, тэр бүр бас олдохгүй. Хэрэв олбол, нөөцийг газрын гүнээс гаргах, боловсруулахад бүр их хөрөнгө оруулах шаардлагатай. Нийт орлого нь зардлаасаа давахаар бол тэр нөөцийг бид эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, баялаг болгодог.

Харин хүний нөөц бол нөхөн сэргээгддэг баялаг юм. Хүн бүр аз жаргалтай сайхан амьдарч, хүсэл мөрөөдлөө биелүүлэх гэж ижил тэгш эрхтэй төрдөг. Гэхдээ хүн бүр элбэг хангалуун амьдарч чаддаггүй. Өнөөдөр манай хүн амын бараг гуравны нэг нь ядуу амьдарч байна. Учир нь хүн бүр ажиллах хүч болж тодорхой бараа, үйлчилгээг бүтээхэд оролцож чадахгүй байна.

Хүнээ баялаг болгох суурь нөхцөл

Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа болон хөгжлийн байгууллагын (OECD) тайланд хүүхэд бүрт боловсролтой, нийгмийн амьдралд бүрэн оролцох дадлага, чадвар өгч чадвал, ДНБ-ээ бага орлоготой орнууд жилд 28, өндөр орлоготой орнууд 16 хувиар ирэх 80 жилийн туршид өсгөх боломжтойг дурджээ.

Хүний нөөцөө чанартай сайн бэлдэх, өндөр чадвартай ажиллах хүч буюу баялаг болгох суурь нөхцөл бол хүн амын ерөнхий боловсрол юм. БСШУСЯ-ны мэдээлснээр одоо монголын хүүхдийн 97 хувь нь бага сургуульд хамрагдаж буй нь тооны хувьд дэлхийд өрсөлдөх өндөр үзүүлэлт юм.

Харин чанарын хувьд байдал өөр. Манайд 2016-2017 оны хичээлийн жилд ерөнхий боловсролын 798 сургуульд 562 мянган хүүхэд суралцаж буйгаас нийслэлд 235 (түүний 102 нь хувийн) сургууль, нийт суралцагчдын 41,4 хувь нь ногдож байна. Гэвч нийслэлд 2015-2016 оны хичээлийн жилд 24 сургуулийн 6,300 сурагчид гуравдугаар ээлжинд хичээллэж байсан бол 2016-2017 оны хичээлийн жилд 34 сургуулийн 9,923 сурагч болж гуравны нэгээр өсжээ. Нийслэлийн сургуульд сурагчид нь багтахгүй, сумын сургуульд сурагчид нь олдохгүй болжээ.

Байгалийн нөөц бүхэн баялаг биш, харин хүний нөөц бүр баялаг юм.

Гуравдугаар ээлжийг болиулахын тулд Засгийн газар 32 сургуулийн барилгыг (29 нь нийслэлд) концессын гэрээгээр бариулах зардлыг 2018 оны төсөвт тусгажээ. Мөн БНХАУ-аас тусламж гуйж энэ ондоо нийт 5,740 суудал бүхий 7 сургуулийг Улаанбаатар хотод, 100 хүүхдийн цэцэрлэг нэгийг Архангай аймагт, 2018 оноос 8,440 суудал бүхий 14 сургууль барина гэнэ.

Бид боловсролын салбарт ДНБ-ийхээ 5-6 хувийг буюу төсвийн тавны нэгийг зарцуулж байгаа ч хэрэгцээгээ ийнхүү хангаж чадахгүй байна. Өмнөд Солонгост энэ үзүүлэлт 3.3 хувь байсныг хөгжлийн гараагаа эхэлсэн 1960 онд 15, ид хүчээ авч байсан 1970 онд 17 хувь болгоод, эдүгээ эдийн засаг нь эрс томорч, хөгжил нь жигдэрсний дараа 5.0 хувь болгожээ. Гэхдээ боловсролын санхүүжилтийн нийт дүн нь үргэлж л өсөж байжээ.

Боловсролын чанартай системийг мэргэжлийн түвшинд бэлдсэн, чадвартай, урам зоригтой, нийгмийн бүрэн дэмжлэг хүлээсэн багш наргүйгээр төсөөлөх аргагүй. Гэтэл нэг багшид 40-50 хүүхэд ногдож, төрийн өмчийн сургуулиудын багш нарын цалин бага, өр зээлэндээ баригдсан учир багш нар ажил хаялт эхлүүлж байна. Монгол хүнийг “бүтээж” буй багш нарын амьдрал нь муу болохоор ажлын үр дүн нь сайн байхгүй нь мэдээж. Хажуугаар нь бас, багшийг өөрийг нь хөгжихийг цаг үе шаардаж байна. Хүүхдэд мэдлэг өгөхөөс илүүтэйгээр бага сургуулиас нь эхлээд зөв хүн болгох, тодорхой дадлагатай болгох, бусадтайгаа хамтарч орших чадвартай болгох шаардлагатай байна.

Хүнээ баялаг болгох дэд нөхцөл

Ерөнхий боловсролын суурин дээр мэргэжлийн мэдлэг, боловсрол эзэмшиж, тодорхой дадлагатай болж чадвал хүний нөөц ажиллах хүч болж эдийн засгийн эргэлтэд орно. Манай улс мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн төвүүд, их дээд сургууль, коллежоор дамжуулан ажиллах хүчээ бэлддэг. Мэргэжлийн боловсролын эдгээр байгууллууд ажлынхаа чанарыг сайжруулахын зэрэгцээ “21-р зууны чадвар” гэгддэг шүүмжлэлтэй сэтгэх (critical thinking), асуудлыг шийдэх (problem solving), бүтээлч сэтгэлгээ (creativity), цахим тайлагдал (digital literacy) зэрэг чадварыг бүх насны суралцагсдад эзэмшүүлэх шаардлага тулгарлаа.

Бүх насны хүн шинэ технологи ашиглах, үргэлж өөрчлөгдөж байгаа ажлын байрны шаардлагад нийцэн хөгжих, насан туршдаа суралцах цаг иржээ. Та бидний амьдралын цаг үед тохиож буй мэдээлэл, харилцааны технологийн хувьсгал нь хөгжиж буй орнуудад эдийн засаг, нийгмээ цоо шинээр, товчлон хөгжүүлэх ховор боломж олгож байна. Монгол улс 2030 он гэхэд “Мэдлэгт суурилсан нийгэм ба ур чадвар бүхий Монгол хүнийг” бий болгох зорилт ноднин тавьсан.

Энэ зорилтоор бол жишээ нь 2030 он гэхэд “үндэсний ажиллах хүчний хэрэгцээг мэргэжлийн өндөр ур чадвартай ажиллах хүчнээр бүрэн хангана”, мөн “олон улсын хөдөлмөрийн зах зээлд хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц мэдлэг, ур чадвартай төгсөгчдийг бэлтгэн гаргадаг дээд боловсролын тогтолцоотой болсон байх” ажээ. Гэхдээ яаж энэ зорилтуудыг биелүүлэх арга замыг заасангүй.

Тэр арга зам нь юу болохыг бид үнэндээ сайн мэдэхгүй байна. Энэ тухай монголын төр засаг, бизнес, иргэний нийгэм нарийн, нэгдсэн ойлголтгүй, түүнийг хэлэлцэж мэтгэлцэхийн оронд хэрэлдэн, талцаж улс төржин сонгуулиас сонгуулийн хооронд түлхэлцсээр дэлхийн хөгжлөөс илт хоцрох боллоо.

Лозанид төвтэй Олон Улс Менежментийн Хөгжлийн Хүрээлэнгээс (IMD) гаргадаг дэлхийн өрсөлдөх чадварын 2017 оны тайланд 63 орныг эдийн засаг, засаглал, бизнесийн болон дэд бүтцийн өгөөжөөр нь эрэмбэлэхэд ерөнхий дүнгээрээ Монгол сүүлээсээ хоёрт буюу Венесуэлийн өмнө оржээ. Гэхдээ дээд боловсрол, шинийг бүтээх чадвар, мэдлэг дамжуулах зэрэг шалгуураар 63-р байр буюу “баян ходоод”, харин интернетийн хэрэглэгчид, эрчим хүчний нягтаршилт, хүчин төгөлдөр буй патентын тоо, цахим аюулгүй байдал, усны тээвэрлэлт, агаарын тээврийн чанар, оюуны өмчийн хамгаалалтаар 62-р байрт жагсжээ. Монгол хаана яваагаа мэдэж авлаа. Одоо яах вэ?

Монгол улсын өрсөлдөх чадвартай байж болох салбарууд бол уул уурхайн ложистик, аялал жуулчлал, мэдээлэл холбооны технологи, мах, ноолуур гэж Харвардын профессор М.Портерийн 2008 оны судалгаанд гарсан юм. Энэ салбаруудыг Чилийн туршлагаар төр засаг, эрдэмтэд нь оролцож, гадаадын экспертүүдтэй хамтран эхлүүлж, ашигтай болгосны дараа хувьцаат компани болгож нийтэд эзэмшүүлэх, өрсөлдөгч компаниуд гарахад нь санхүүгийн дэмжлэг үзүүлснээр эдийн засгаа төрөлжүүлж, уул уурхайн хамаарлаа багасгаж болох юм.

Монголчууд өрсөлдөх чадвартай болохын тулд сүүл мушгиж буй сул талуудаа бодитой дүгнэж засах, шаардлагатай дэд бүтцийг байгуулах, чөлөөтэй өрсөлдөх боломжийг хувийн хэвшилд олгож, эдийн засгаа аж үйлдвэржүүлэхээс илүү цахимжуулахад төвлөрч болох юм.

Хүний нөөцөө шинэ мэдлэг олж авах чадвартай болгож, шинээр сэтгэх, шинийг бүтээх, мэдээлэл харилцааны технологи, программ хангамж боловсруулах аргыг онцгой сайн эзэмших замаар дэлхийн хэрэгцээг хангахад чиглүүлэх бодлого барьж болно.

Ямар ч гэсэн бид хүний нөөцөө баялаг болгох боломжоо алдах ёсгүй.