С.Цогтсайхан: Сүүлийн жилүүдэд би ижийгээ биш ээж минь намайг зорьж ирдэг болж
ҮУИТ-ын уртын дуучин, МУГЖ С.Цогтсайхантай ярилцлаа. Тэрбээр өдгөө гадны улс орны хүндтэй зочдыг ирэхэд ая дууны мялаалга өргөдөг “төрд данстай дуучин” болжээ. Дуу хууртай Дундговь нутгийн бүсгүй тэрбээр хэдэн жилийн өмнө Их аварга Дагвадоржийг дэмбээдэж ялж байсан билээ.
-Монголын ард түмний хайртай дуучин танд МУГЖ хэмээх цол хүртсэн явдалд тань баяр хүргэе.
-Баярлалаа. Улиран одож буй бичин жил миний хувьд, Үндэсний урлагийн их театрын хамт олны хувьд уран бүтээлийн олз омог их байлаа. Шинэ хуучин он солигдох торгон мөчид Монголын төр их урлагт хүчин зүтгэж буй зүтгэлийг минь өндрөөр үнэлж, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин хэмээх нэр хүндтэй сайхан цолыг хүртээлээ. Миний сэтгэл өндөр байна, илүү ихийг бүтээж туурвих юмсан гэсэн хүсэл тэмүүлэлтэйгээр шинэ оныхоо ажилд орсон доо. Ард түмэндээ баярлаж суугааг минь та бүхэн дамжуулж өгөөрэй.
-Би тантай уулзахаар ирж явах замдаа дуучин хүнд онгод орох үе гэж байдаг болов уу. Тийм үед нь ямар мэдрэмж төрдөг бол хэмээн бодож явлаа.
-Тайзны урлагийн цөм нь мэргэжлийн дуучид, жүжигчид байдаг. Тиймээс алдаа гаргах эрх байхгүй. Дуучдын тухайд дуулж буй дуугаа сэтгэл зүрхээрээ дамжуулан үзэгчдэд хүргэх ёстой. Миний бодлоор уртын дуу тухайн дуучнаас ур чадвар, хөдөлмөр ихээхэн шаарддаг байж мэднэ. Уртын дуу хүний сэтгэл зүрхэнд хүрэхдээ байгалийн сайхныг, хүний мөн чанарыг, эх үрийн нандин холбоог жинхэнэ утгаар нь мэдрүүлж чаддаг. Ерөөсөө монгол хүн л уртын дууны хөг, аялгуу, айзам хэмнэлийн сайхныг мэдэрч, хүлээж авдаг. Дашрамд өгүүлэхэд, эмэгтэй уртын дуучдын ихэнх нь манай Дундговь аймгийнх байдаг. Тэгсэн мөртлөө эрэгтэйчүүд нь Өвөрхангайнх байх жишээний.
Сүүлийн үед Архангай, Говь-Алтайгаас шинэ залуу дуучид төрж байна. Энэ сайн хэрэг. Үүнд байгаль дэлхий ямар нэг байдлаар нөлөөлдөг байж таарна. Би эгэл малчны хүүхэд. Ухаан орж, орчлонд мөрөө гаргасан тэр үеэс ижийн дуунд уярч өссөн нэгэн. Ижий минь хаврын хаварт эхдээ гологдсон хурга, ишгийг авахуулах гэж өглөө, үдэшгүй тойглодогсон. Бид ижийг дуурайна. Жаахан том болоод хонь хариулж явахдаа хонины бэлчээрт өдөржин дуулна. Наадмын өдрүүдэд хурдан морины уяа тойрон гийнгоолох хүүхдүүдийг хараад тэдэн шиг болохыг хүснэ. Энэ бүхэн надад нөлөөлсөн гэж хэлж болно. Эдүгээ хурдан морины уяан дээр тэр бүр очиж чадахгүй болоод тэр байх, зурагтаар гийнгоолж байгаа хүүхдүүдийг харахад, миний анх сонсч байсан тэр үеийг гүйцэхгүй байгаа юм шиг санагддаг юм. Гийнгоолж сурах нь уртын дуу сурахын эхлэл юм шүү дээ.
-Танайх хэдэн үеэрээ дуулж байна вэ. Уртын дуучдыг анзаарч байхад голдуу үе дамжсан байдаг юм билээ?
-Энэ талаар тоймтой зүйл хэлж чадахгүй нь. Миний мэдэхийн эмээ маань л найранд залагддаг, нутаг усандаа хүндлэгдсэн сайхан дуучин байв. Найрын гэрийн хойморт эрчүүдийг голдуу залдаг байхад манай сумынхан эмээг маань залдаг байлаа. Эмээ их сайхан дуулна. Ер нь бол манай Дэлгэрхангайнхан дууч ард түмэн. Ижий бас сайхан дуулна. Ах, эгч нар маань мэргэжлийн дипломгүй л болохоос биш надаас дутахгүй дуулна шүү.
-Өөрийн тань анхны тайзаар хамтдаа аялбал ямархан сонирхолтой дурсамж өгүүлэх бол. Олон арван нэртэй дуучид орны хөшиг ярж гарч ирээд л дуулдаг байсан тухай эргэн дурсдаг. Таны тухайд?
-Тийм шүү. Миний хүүхэд насны хойморт ч мөн ялгаагүй, ийм л нандин дурсамж заларна. Дээр болоогүй ээ, ээжийнхээ оёдлын машины тагийг дүү нартайгаа тоглож байж эвдчихээд хажуу бөөрийг нь салгаж аван мяндсан утас гүйлгээд түүнийгээ хөгжим хэмээдэгсэн. Нөгөөтэйгүүр, миний их урлагт өдий дайны яваад минь ангийн багш нарын маань нөлөө их. Тэд л миний дуулах авьяастай болохыг илрүүлж, хөгжүүлсэн хэрэг.
Би багш нартаа маш их баярлаж явдаг. Миний бага ангийн багшийг Сумьяа, дунд ангийн багшийг маань Гүндэгмаа гэдэг байсан. Гүндэгмаа багш маань анх “Шалзат баахан шарга” хэмээх бэсрэг уртын дууг зааж өгч байлаа. Манай сумын Соёлын төвийн тайз их гоё. Сургууль хамт олноо төлөөлөн аймгийн театрын тайзнаа, Улаанбаатар хотын Хүүхдийн ордны тайзан дээр дуулж, “Шилдэг сурагч” алтан медалиар энгэрээ мялааж явлаа. Ер нь би урлаг, спортын аль алинд нь авьяастай хүүхэд байсан. Гар бөмбөг гайгүй сайн тоглочихно. Спорт, урлаг хоёрын нэгийг нь сонго гээд секцэнд явахаар уртын дууны дугуйлангийн багш уурлаад, дугуйланд явахаар гар бөмбөгийн секцийн багш маань уурлаад сүйд болдог байж билээ. Дундговь аймгийн гар бөмбөгийн шигшээ багт нэрт дасгалжуулагч Доржсүрэн багшийнхаа удирдлага дор 1988,1989 онд тоглож байлаа.
-Та ээжээсээ ямар дууг хамгийн анх сурч байсан бэ. Түүнийгээ хүүхдүүдээ өвлүүлсэн үү?
-Ээж маань бидний хэнд ч дуу зааж өгөөгүй. Сургуульд орохоосоо өмнө найран дээр дуулж байгаа хүмүүсийг чагнаж байгаад л сурчихна. Ижий их бүрэг, дуу цөөтэй хүн. Насаараа нэгдлийн мал малласан малчин эмэгтэй. Мал тооллогынхон ирэхэд ч малынхаа тоог төд гээд чанга дуугаар хэлж чаддаггүй, тэрүүхэндээ амандаа бувтнаж суудагсан. Тэгсэн мөртөө худаг ус гаргах, адуу, тэмээ услах, эмнэг сургах мэтийн эр хүний хүнд хүчир ажилд хэнийг ч дагуулахгүй. Эр хүн шиг л адуундаа тэв хийтэл мордоод л явж өгнө. Ижий бид хоёр аргал их түүнэ. Тийн явж байхдаа эсвэл малынхаа хотонд цангинуулах шиг болно шүү. Бас их сайхан исгэрнэ. Ижий исгэрэхээр санаа дагаад тэр үү, салхи сэвэлздэгсэн. Хөөрхийдөө муу ээж минь ид залуу сайхан насандаа ханиасаа хагацаж, олон өнчин хүүхэдтэй хоцроод дотогшоо бодолтой болсон байх. Намайг юмны учир гадарлах болсон үед ээж маань нэгэнтээ найздаа “Сэтгэл санаа тавгүйтэхээр аргал түүнгээ сэтгэлээ онгойтол хээр суугаад уйлдаг юм” хэмээн ярьж байсан нь өдгөө миний сэтгэлд үлджээ.
-Та гавьяат цол хүртэх үедээ ижийгээрээ гоёж очсоныг тань санаж байна. Ижий тань тэр үед юу гэж хэлээд үнсэж байв?
-Миний ижий баярлаж суугаагаа, зовж яваагаа үр хүүхэд бидэндээ ер хэлдэггүй. Бид харин харцнаас нь мэдэрдэг. Ижийнхээ уйлж суухыг бид хараагүй өдий хүрсэн. Мэдээж охиноо Монгол Улсын гавьяат цол хүртэхэд хөл нь газар хүрэхгүй баярласан байж таарна. Шагнал хүртэх болсон тухайгаа дуулгасан даруйд шөнөжин довтолгосоор хүрээд ирсэн байсан. Одоо ижий минь ная гарч яваа шүү дээ.
-Би ижийгээ хөтлөөд дэлгүүр хэсч, дээлийн торго авч өгч чадаагүй юм. Таны хувьд ижийгээ баярлуулж чадсан сайн охин. Та надтай санал нийлж байна уу?
-Ажил алба хашиж яваагаа л ижийнхээ ачийг хариулж байна хэмээн боддог үрсийн нэг нь би мөн. Ижийгээ дэргэдээ байлгаж, ачилж энэрэх юмсан гэж боддог ч ижий хөдөөнөө, малынхаа дэргэд байхыг илүүд үздэг. Хотод , миний дэргэд хэд хонооч гэхээр өнөө хэд маань хэцүүднэ гээд л яараад л яваад өгнө. Ээжийгээ эрхлүүлэх юмсан л гэж боддог. Ээжээсээ хол болохоор даанч чадахгүй юм аа.
Сүүлийн жилүүдэд би ижийгээ зорьж очих бус ижий минь охиноо зориод ирдэг болоод байгаа. Ямар сайндаа л ээжтэйгээ золгосон уу гэхээр арай амжаагүй байна, ээж ирээд надтай золгочихдог юм гэж хариулж суух вэ дээ. Миний өдий зэрэгтэй явж байгаа нь ижийн минь л ач. Би ижийнхээ хуулбар. Манай ах дүү нар, найз нөхөд, сумынхан маань Цогтсайхан өтлөхөөрөө яг ээж шигээ хөгшин болно гэдэг юм. Царай зүснээс гадна хөдөлж, ярьж байгаа минь ч адилхан юм гэнэ лээ.
-Хүн хамгийн хайртай хүнээсээ их эмээдэг гэдэг. Танд үзэгчдийн дунд суугаа ижийгээ олж харах мөчид эсвэл ижийгээ концерт үзэж суугааг мэдэх мөчид ямар мэдрэмж төрдөг вэ.
-Охин нь гоё дуулдаг болсон шүү. Үзэгчид охиныг хэрхэн хүлээн авч байгааг хараарай гэхээс илүү олон сайхан зүйлийг үзээд аваасай. Радиогоор дандаа сонсдог дуучдаа сайн хараад аваг гэх бодол л төрдөг дөө. Тайлан тоглолтоо хийгээд ижийдээ үнсүүлэхээр очиход ч “сайн байна, миний охин” гэж магтаагүй шүү. Таалагдаагүй бол түүнийгээ бүр ч хэлэхгүй, тийм хүн.
-Ээжийнхээ өвөрт хамгийн сүүлд хэзээ унтав. Сайхан байгаа биз?
-Боломж гарч бор гэртээ очих бүрийд ижийнхээ өвөрт унтахыг хичээдэг. Сая сар шинээр ижийдээ золгож очихдоо өглөө үүрээр хүүхдүүдийнхээ өврөөс гарч ижийнхээ өвөрт хэсэг хэвтсэн. Жижигхэн ч болсон юм шиг санагдаад гоё байсан шүү.
-Хоёулхнаа аргалд явсан уу?
-Сүүлийн үед ижийгээ дагаад аргалд явсангүй дээ. Зуны дэлгэр цагт аргалд явах юмсан гэж боддог ч ажлаас болоод нутагтаа тухтай амрахгүй юм даа. дайраад өнгөрөх нь л их болж. Би багадаа эршүүд хүүхэд байсан болоод тэр байх, ижий намайг энд тэнд дагуулж явах дуртай. Бид хоёр нэгдлийн мал туугаад сумын төв олонтоо орсон доо. Ижий исгэрээд л. Одоо чухам исгэрэх нь юу л бол. Ижийгээсээ холдоод 20 гаруй жил болсон болохоор тэр бүр мэдэхээ больдог юм билээ.
-Ханиа дагуулаад очиход тань юу гэж байсан бэ?
-Ээж минь их баярласан гэсэн. Тэгээд ашгүй муу охин минь харж, хамгаалах хүнтэй болж гэж суусан гэдэг. Ямар хүн байгааг нь ч мэдэхгүй хэрнээ шүү дээ.
-Яагаад танд Цогтсайхан нэрийг хайрласан юм бол?
-Манай ах, эгч нар бүгдээрээ Цог гэдэг нэртэй. Тэгээд явсаар над дээр Цогтсайхан нь таарсан хэрэг л дээ. Цогсүрэн, Цогзолмаа гээд л .
-Ижийгээ баярлуулж яваа охиноороо бахархаж суудаг нь дамжиггүй. Та манай сониноор дамжуулан ижийдээ сэтгэлийнхээ үгийг илгээгээч гэвэл?
-Би ээжийгээ одоо, 40 гарсан хойно оо л ойлгож байна шүү дээ. Ээжийгээ үргэлж баярлуулж байвал хэрэгтэй. Өнжөөд утсаар ярихаар миний ээж өөдөөс “баярлалаа” гэж хэлдэг юм, их хөөрхөн. Болж л өгвөл хайртай шүү гэдэг үгийг хэлж л байх хэрэгтэй. Ижий минь та урт насалж удаан жаргаарай гэж хэлье дээ. Миний адил олон мянган үрс ижийдээ тийм ерөөл талбих нь гарцаагүй. Та бүхэндээ ч Олон улсын эмэгтэйчүүдийн баярын мэнд дэвшүүлж байгааг минь хүлээн авна уу.
